Jolanta Gęsiarz, Anna Chrzanowska
Zespół Poradni Psychologiczno-Pedagogicznych Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna Nr 3 w Częstochowie
Wstęp
Wśród uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w Polsce, rozpoznania zburzeń ze spektrum autyzmu, w tym Zespołu Aspergera, stanowią trzecią najczęstszą jednostkę diagnostyczną, po upośledzeniu umysłowym i niepełnosprawności ruchowej. Dzieci i młodzież z Zespołem Aspergera przejawiają deficyty w sferze kompetencji społecznych, emocjonalnych, oraz w zakresie rozpoznawania stanów umysłu – przyswajania cudzej perspektywy poznawczej. Charakteryzuje ich wycofanie, brak umiejętności nawiązywania swobodnego kontaktu z rówieśnikami, część z nich nie jest zainteresowana wchodzeniem w relacje z innymi. Nie potrafią modulować swoich zachowań w odpowiedzi na kontekst sytuacyjny. Popełniają często gafy, mówiąc lub robiąc coś, co uraża, lub drażni innych. Wydają się być nieświadome istnienia niepisanych reguł i zasad postepowania w sytuacjach społecznych. Zdarza się, że ich zachowanie może być odbierane, jako świadoma prowokacja i doprowadza do konfliktu. W nowych sytuacjach, kiedy czują się zdezorientowani bywają impulsywni, reagują agresją. W konsekwencji – często kierowane są do nauczania indywidualnego, co dodatkowo pogłębia ich wyobcowanie. Uczniowie z Zespołem Aspergera potrzebują treningu umiejętności społecznych, treningu rozumienia własnych uczuć i kontroli złości, ważne jest dla nich również poszerzenie perspektywy poznawczej, na przykład poprzez grupowe rozważania dylematów moralnych. Odpowiedzią na te potrzeby może być terapia poznawczo-behawioralna, taka jak dostosowany ART A. Goldsteina, B. Glicka, J. Gibbsa.
Grupy ART
Po uzyskaniu kwalifikacji trenerskich ART w Instytucie Amity (w 2006 roku) adaptujemy ART w poradni psychologiczno-pedagogicznej w terapii dzieci i młodzieży z zaburzeniami ze spektrum autyzmu i ich rodzicami. W latach 2006-2012 w ART uczestniczyło 52 dzieci i tyle samo rodziców, z tego około 30 osób (58%) ukończyło cały program. Terapię prowadziło dwóch trenerów. W latach 2012 – 2014 w zajęciach uczestniczy 22 dzieci i tyle samo rodziców, terapię prowadzi jeden trener z pomocą rodziców. Od 2012 roku przy prowadzeniu zajęć współpracują z nami Zdzisława Świerczyńska i Danuta Żal.
Jedna grupa liczy od czterech do siedmiu dzieci i tyle samo rodziców. Podczas pierwszego spotkania uczestnicy są poinformowani, że prowadzone zajęcia to adaptacja metody ART, „treningu zastępowania agresji”. Daną grupę tworzą dzieci w podobnym wieku (różnica 2-3 lat) oraz na podobnym poziomie zaawansowania w zakresie umiejętności emocjonalno – społecznych i poznawczych. Najliczniejsze są grupy dla uczniów ze szkół podstawowych. Spotkania odbywają się 1 raz w tygodniu, trwają ok. jednej godziny. W następujących po sobie tygodniach realizowane są kolejno: zajęcia doskonalące umiejętności społeczne, trening kontroli złości i emocji, trening wnioskowania moralnego. Ten rytm powtarza się aż do zakończenia terapii. Za aktywność na zajęciach uczestnicy dostają punkty, które mogą wymienić w domu na konkretne przywileje. Grupa spotyka się przez 2 – 3 lata (przy czym dzieci które osiągają największe postępy kończą trening wcześniej niż inne). Zakończenie terapii przez ucznia traktujemy jako jego nobilitację, wejście na wyższy poziom. Jednocześnie, po zakończeniu zajęć dziecko jest wspierane (monitorowane) poprzez konsultacje indywidualne i grupowe z rodzicami. Dziecko wie też, że w razie trudności zawsze może wrócić do grupy.
Trening umiejętności społecznych
Rozpoczynamy od podstawowych umiejętności społecznych: powitanie, przedstawianie się, słuchanie, rozpoczynanie rozmowy, prowadzenie rozmowy, mówienie komplementów, dziękowanie, zadawanie pytań, przepraszanie, wykonywanie poleceń, włączanie się do rozmowy, proszenie o pomoc, przedstawianie innej osoby, ignorowanie. Stopniowo wprowadzamy umiejętności bardziej zaawansowane: wyrażanie swoich uczuć, zachowanie się podczas gry, radzenie sobie z przegrywaniem, skarżenie się i inne. Trudniejsze umiejętności odgrywają wraz z dziećmi rodzice, modelując właściwe schematy społeczne. Zasadą jest, że każdy uczestnik grupy uczestniczy choć raz w odgrywaniu roli. Ćwiczenia domowe umiejętności wykonywane są w codziennym życiu przy obecności rodzica, pełniącego rolę trenera transferu. W porównaniu z klasycznym ART, trening wspomagany dodatkowymi pomocami dydaktycznymi (np. ilustracjami) oraz współpracą rodziców.
Trening kontroli złości oraz emocji prostych i złożonych
Przed rozpoczęciem treningu kontroli złości wprowadzamy zajęcia na temat rozpoznawania emocji prostych (strach, radość, smutek, złość, wstręt), a następnie cykl treningowy kontroli złości według B. Glicka i J. Gibbsa (Trening Zastępowania Agresji ART, trzecie wydanie). Po odbyciu treningu kontroli złości uczestnicy skutecznie stosują monity w praktycznych sytuacjach. Bywa tak, że trening kontroli złości zostaje zakończony, a uczestnicy mają trudności z radzeniem sobie z innymi emocjami. W tych przypadkach kontynuujemy trening złożonych emocji (wstyd, zazdrość, chęć zemsty, zażenowanie itp.), według własnych scenariuszy.
Przykład scenariusza: Uczucie zazdrości – jak sobie z nim poradzić?
Wprowadzenie dla rodziców: dzieci najczęściej odczuwają zazdrość wobec rówieśników lub rodzeństwa kiedy ”boli” je, że inni mają coś czego nie mają one same (rzeczy materialne). Odczuwają też silną zazdrość o wszelkie nagrody społeczne –pochwały, uznanie, sukcesy, miłość, posiadanie wielu przyjaciół, których doświadczają inni. Dzieci od najmłodszych lat uczą się, że przejawianie zazdrości jest złe, nieakceptowane przez innych i przynosi wstyd tej osobie, więc zaprzeczają tym uczuciom, starają się je ukrywać, jednocześnie czując się pokrzywdzone, gorsze. U dziecka może pojawić się złość, agresja przeciw wszystkiemu co tę zazdrość wywołało, – może np. wyśmiać osobę wobec ,której doznaje tego uczucia, w różny sposób jej szkodzić. To bardzo złożone uczucie, w którym czujemy zarówno niechęć, żal, przykrość, poczucie zawodu a nawet poczucie winy.)
1. Wspólna dyskusja na temat zazdrości: – co to jest zazdrość?; – co czuje człowiek który zazdrości?; – co wtedy myśli o sobie i o innych?; – co robi i jak się zachowuje osoba zazdrosna?;
2. Uczestnicy w parach rozważają zagadnienia: – dlaczego dzieci i dorośli odczuwają zazdrość?; – czego najczęściej dotyczy odczuwana zazdrość?; – komu zazdrościmy?
3. Czuję zazdrość – jak sobie z tym poradzić – scenki tematyczne
4. Nasze „lekarstwo” na zazdrość to …… – stworzenie grupowej recepty.
Trening wnioskowania moralnego
Osoby agresywne podejmują niedojrzałe decyzje społeczne, ponieważ rozumują typowo na niższych stadiach rozwoju moralnego, przejawiając opóźnienie moralne. Młodzież z Zespołem Aspergera z reguły rozumuje na wyższych stadiach rozwoju moralnego, a mimo to ich decyzje społeczne bywają niedojrzałe, nieadekwatne do sytuacji. Obserwujemy też, że osoby te zakładają, że inni myślą tak samo, jak oni, i trudno im zrozumieć inne, niż własne, motywy zachowania.
Z tych względów nasz trening wnioskowania moralnego w większym stopniu nawiązuje do klasycznej procedury Kohlberga (Trening Zastępowania Agresji ART, pierwsze wydanie 1987), i włącza podejście ANIMA opracowane przez Ewę i Jacka Morawskich (Ewa Morawska, Jacek Morawski: Praktyk zastępowania agresji Amity ART, Instytut Amity, Warszawa 2011). Celem treningu jest w większym stopniu doskonalenie sposobu podejmowania optymalnych decyzji moralnych, poszerzanie perspektywy moralnej, rozwijanie teorii umysłu, niż wszczepianie wartości czy umoralnianie. Dylematy układamy same, dostosowując ich tematykę do aktualnych potrzeb członków grupy.
Przykład scenariusza: Dylemat Wojtka.
Pewnego dnia brat Wojtka, Piotr, powierza Wojtkowi sekret: Piotr zatkał plasteliną dziurkę od klucza w drzwiach do klasy. Lekcja się nie odbyła, bo nie można było otworzyć drzwi. Pani Dyrektor powiedziała, że trzeba będzie zwrócić pieniądze za naprawę zamka i kazała, aby do szkoły zgłosiła się mama. Chłopcy wiedzą, że mama choruje na serce i nie powinna się denerwować. Na dodatek rodzina jest bardzo biedna, być może rodziców nie będzie stać na dodatkowy wydatek jakim byłaby naprawa drzwi w klasie. Piotr mówi, że nie chce denerwować mamy, więc nic nie powie w domu i przestanie chodzić do szkoły, aby nie spotkać pani Dyrektor. Wróci do szkoły jak „sprawa przycichnie”. Wojtek pamięta, że rodzice wymagają od nich, by zawsze mówili prawdę, jednak Piotr prosi go, by nikomu nie wyjawił sekretu.
Dylemat jest ilustrowany w formie prostego komiksu, do którego dołączone jest około dziesięciu pytań. Uczniowie czytają dylemat i pisemnie odpowiadają na pytania. Potem następuje dyskusja na forum, w której bronią swoich stanowisk, rozważając różne warianty. Jeśli trudno im postawić się w roli Wojtka czy innych osób – odgrywają role ilustrujące poszczególne pytania. W omawianym dylemacie motyw dojrzałej, autentycznej troski o brata czy mamę jest zwykle dla uczestników mało ważny. Ostatecznie w większości dochodzą do przekonania, że należy powiedzieć prawdę rodzicom, bo tak jest sprawiedliwie.
Wyniki treningu
Z ankiet przeprowadzonych w latach 2006-2014 z rodzicami dzieci objętych terapią wynika, że u uczniów nastąpiła poprawa: lepsza jest komunikacja z dziećmi, słuchają poleceń nauczycieli, nauczyli się zachowywać prospołecznie w różnych sytuacjach, zmniejszyła się liczba zachowań agresywnych (agresji werbalnej i niewerbalnej). Dzieci objęte terapią sprawiają mniej trudności wychowawczych na lekcjach. 98% dzieci, uczęszczających na terapię, potrafi funkcjonować w systemie klasowo – lekcyjnym. Te, które uczą się w systemie indywidualnym, w trakcie lub po ART często wracają do systemu lekcyjnego. Zapobiega to izolacji społecznej dzieci z Zespołem Aspergera i ogranicza liczbę orzeczeń o indywidualnym nauczaniu, co obniża też koszty edukacji. Rodzice wskazują, że dzięki udziałowi w zajęciach oni sami: uspokoili własne emocje, uzyskali wskazówki jak należy postępować w sytuacjach trudnych.
Podczas konferencji z prof. Tonym Attwoodem – który prowadzi terapię poznawczo-behawioralną dla osób z Zespołem Aspergera – dowiedzieliśmy się, że za najlepsze kryterium ewaluacji uważa frekwencję uczestników. U nas też frekwencja była i jest dobra, jedna z wyższych spośród grup terapeutycznych w poradni.
O Autorkach
Jolanta Gęsiarz jest pedagogiem w Zespole Poradni Psychologiczno-Pedagogicznych PP-P Nr 3 w Częstochowie, gdzie prowadzi opisywaną terapię grupową. Z dziećmi i młodzieżą z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu pracuje od 22 lat. W roku 2006 uzyskała kwalifikacje trenerskie ART w Instytucie Amity w Warszawie. Kontakt: jjgs@poczta.onet.pl
Anna Chrzanowska jest psychologiem. Do 2012 roku pracowała w Publicznej Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej Nr 3 w Częstochowie. Z dziećmi i młodzieżą z rozpoznaniem zaburzeń ze spektrum autyzmu pracuje od 11 lat. W roku 2006 uzyskała kwalifikacje trenerskie ART w Instytucie Amity w Warszawie Od 2012 roku jest na emeryturze i prowadzi zajęcia rewalidacyjne z dziećmi i młodzieżą ze spektrum autyzmu. Kontakt: acha07@op.pl
Download English version below: Experience of Aggression Replacement Training (ART) in treating pupils with diagnosed Asperger Syndrome and support of their parents