TRENING ZASTĘPOWANIA AGRESJI (ART) JAKO INNOWACYJNA METODA PROMUJĄCA ZDROWIE PSYCHICZNE
AGGRESSION REPLACEMENT TRAINING (ART) AS AN INNOVATIVE METHOD OF MENTAL HEALTH PROMOTION
dr Iryna Durkalevych
Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. S. Pigonia w Krośnie, Polska
Artykuł stanowi prezentację Treningu zastępowania agresji (Aggression Replacement Training) jako metody promującej zdrowie psychiczne. Przedstawiono krótki zarys programu treningu oraz związane z nim badania.
Punktem wyjścia niniejszej pracy jest odpowiedź na dwa podstawowe pytania:
1) dotyczące ART jako jednej z innowacyjnych metod zwalczania agresji;
2) dotyczące stosunku ART do promocji zdrowia psychicznego.
Zacznijmy od poszukiwania odpowiedzi na pytanie, czym jest zdrowie psychiczne, aby następnie wskazać na znaczenie ART w promocji zdrowia psychicznego.
Istnieją różnorodne podejścia do rozumienia pojęcia zdrowia psychicznego. Wśród spotykanych podejść szczególne zainteresowanie wywołuje współczesna koncepcja zdrowia psychicznego Ville Lehtinen (2008). Jak zaznacza Lehtinen (2008), zdrowie psychiczne jest nierozdzielnym komponentem ogólnego zdrowia, odzwierciedlającym równowagę między jednostką a społeczeństwem, na które wpływają czynniki biologiczne i psychologiczne, interakcje społeczne, struktury i zasoby społeczne oraz wartości kulturowe. Zdrowie psychiczne w koncepcji Lehtinena rozumiane jest jako: „dobrostan, zasoby indywidualne (samoocena, optymizm, poczucie wpływu na własne życie, poczucie koherencji), umiejętności nawiązywania i utrzymywania satysfakcjonujących relacji interpersonalnych” (2008, s. 28).
Kolejnym kluczowym pojęciem jest pojęcie promocji zdrowia psychicznego, które jest:
- „Interdyscyplinarnym oraz społeczno-kulturowym przedsięwzięciem mającym na celu stworzenie środowiska sprzyjającego i polepszającego dobrostan psychiczny jednostek, grup ludzi i całych społeczności;
- Procesem obejmującym całe ludzkie życie, od życia prenatalnego, przez narodziny, okres niemowlęctwa, dzieciństwo i dorastanie, dorosłość, aż do starości;
- Skupianiem się szczególnie na zagadnieniach takich jak poczucie bezpieczeństwa, autonomia, zdolności adaptacyjne, umiejętności radzenia sobie ze stresem, tworzenie trwałych intymnych relacji, samoświadomość, samoocena, troska o innych, pewność siebie, umiejętności społeczne, odpowiedzialność społeczna i tolerancja;
- Tworzeniem indywidualnych, społecznych i środowiskowych warunków, które umożliwiają optymalny rozwój psychiczny i psychospołeczny;
- Zapobieganiem zaburzeniom psychicznym” (cyt. za: Lehtinen, 2008, s. 31-32).
W ramach formowania odpowiedzi na pierwsze pytanie warto zaznaczyć, że Trening Zastępowania Agresji autorstwa Barry’ego Glicka, Johna C. Gibbsa (2011), wcześniej stworzonego przez Arnolda Goldsteina, jest skierowany na pozytywne zmiany agresywnej jednostki w strukturze jej osobowości oraz pomoc w radzeniu sobie z wydarzeniami problemowymi.
Problem agresji jest jednym z aktualnych zagadnień we współczesnym dyskursie naukowym. Jak twierdzą badacze problemów zachowania m.in. Glick, Gibbs (2011, s. 4): „Żyjemy w agresywnym społeczeństwie i przestępczość oraz agresywność młodzieży wciąż pozostają ogromnym problemem społecznym, kosztownym zarówno w kategoriach ekonomicznych jak i w terminach bólu, nieszczęścia i niezrealizowanych ambicji”. Podobną myśl napotykamy u innych ekspertów od problemów zachowania m.in. u Carolyn Webster-Stratton, M. Jamily Raid (2006, s. 253): „Problemy w zachowaniu (…) stanowią jedno z najbardziej kosztownych dla społeczeństwa zaburzeń, ponieważ bardzo wiele dzieci nieprzystosowanych społecznie przez większą część życia ciągle styka się z ośrodkami zdrowia psychicznego lub zakładami karnymi”.
Podstawowe założenia i charakterystyka programu treningu ART
Autorzy treningu ART wychodzą z założenia, że chociaż czynniki genetyczne mogą być jedną z przyczyn agresji u młodzieży, jednak „zasadniczo agresja wydaje się być zachowaniem wyuczonym” (Glick, Gibbs, 2011, s. 4). Trening ART zawiera trzy główne składniki: „Umiejętności społeczne” (składnik behawioralny), „Kontrola złości” (składnik afektywny), „Wnioskowanie moralne” (składnik poznawczy). Trening ART skutecznie poprawia kontrolę złości oraz podnosi poziom konstruktywnego zachowania społecznego młodzieży poprzez: rozwój umiejętności intra personalnych, interpersonalnych i społeczno-poznawczych; ćwiczenie samokontroli; umiejętność radzenia sobie z frustracją; wnioskowanie moralne. Trening ART został wdrożony w USA i poza jej granicami m.in. w Polsce, skuteczność treningu została nie jednorazowo potwierdzona przez zagranicznych naukowców.
Miejsce, uczestnicy oraz czas treningu
10 tygodniowy trening ART w formie scenariuszy 30 sesji trzygodzinnych został przeprowadzony wśród grupy studentów (12 osób) drugiego roku studiów kierunku pedagogicznego PWSZ im. S. Pigonia w Krośnie.
Efekty treningu
Wyniki okazały się zgodne z oczekiwaniami. Przeprowadzona ewaluacja w grupie studentów uczestniczących w ART za pomocą metod zarówno ilościowych jak i jakościowych wykazała spadek zachowań agresywnych i wzrost zachowań społecznych.
Wyniki badań ilościowych na podstawie kwestionariusza „Indeks złości” oraz „Kwestionariusza Umiejętności Społecznych” (Morawska E. J., Morawski J., 2016) z wykorzystaniem pre-testów i post-testów wskazują na zmniejszony indeks złości oraz wyższy indeks umiejętności społecznych. Wyniki badań opracowano z pomocą programu SPSS 16.0. Zastosowano procedurę Теst t dla prób zależnych. Obliczono średnią, odchylenie standardowe oraz istotność różnic w skalach Złości oraz Umiejętności społecznych.
Średnia oraz odchylenie standardowe w skali Umiejętności społecznych przed treningiem stanowiły – M (80,67), SD (9,64), po treningu – M (90,83), SD (10,46). Tabela Paired Samples Test zawiera porównanie dwóch średnich. Korelacja jest relatywnie wysoka (r = 0,84) oraz istotna (р < 0,001). Wyniki testu t (11) = – 6,26 wskazują na to, że średnia z pierwszego pomiaru jest mniejsza od średniej z drugiego pomiaru. Wyniki wskazują na to, że poziom umiejętności społecznych istotnie powiększył się.
| Paired Samples Test | |||||||||
| Paired Differences | |||||||||
| Mean | Std. Devia-tion | Std. Error Mean | 95% Confidence Interval of the Difference | t | df | Sig. (2-tailed) | |||
| Lower | Upper | ||||||||
| Pair 1 | us_prz – us_po | -10,167 | 5,622 | 1,623 | -13,739 | -6,595 | -6,264 | 11 | 0,001 |
Zauważono również istotną różnicę w skali Złości. Średnia oraz odchylenie standardowe w skali Złości przed treningiem stanowiły – M (35,27), SD (1,99), po treningu – M (25,50), SD (3,52), co świadczy o obniżeniu poziomu złości po treningu. Wyniki testu t (11) = 8,98 wskazują na to, że średnia z pierwszego pomiaru jest wyższa od średniej z drugiego pomiaru, co z kolei wskazuje na istotne obniżenie się poziomu złości uczestników po treningu.
Wyniki badań jakościowych również wskazują na skuteczność ART. Studenci uczestniczący w treningu oceniali siebie jako mniej agresywnych zarówno w domu jak i środowisku uczelnianym. Wyniki badań jakościowych wskazują na postępy uczestników treningu oraz skuteczność ART: „Myślę o konsekwencjach”; „Częściej zastanawiam się zanim wybuchnę”; „Nie wszystko da się załatwić agresją”; „Jestem spokojniejsza. Nie unoszę się. Nie przeklinam”; „Kiedyś nie zdawałam sobie sprawy z wielu rzeczy. Teraz zastanawiam się, co tej osobie powiedzieć, żeby kłótni nie było”; „Nauczyłam się być opanowaną”; „Nauczyłam się opanowywać negatywne emocje”; „Nauczyłam się współpracy w grupie”; „Nauczyłam się kontrolować złość. Żeby emocje nie brały góry”; „Nauczyłam się akceptować zdanie innych”.
Chociaż program ART początkowo był przeznaczony wyłącznie dla agresywnej młodzieży, niemniej jednak na podstawie własnej obserwacji oraz opinii studentów z pełnością można stwierdzić, że służy on o wiele szerzej promocji zdrowia psychicznego, ucząc rozumienia, analizy i kontroli złości jak i nabywania nawyków zachowań prospołecznych, co odpowiada kryteriom promocji zdrowia.
Wnioski i kierunki dalszych badań
Najważniejszy wniosek to: ART powoduje wiarygodne i znaczące obniżenie poziomu agresji oraz podwyższenie poziomu zachowań prospołecznych. Wyniki badań własnych wykazują, że ART jest bardzo obiecujący jako skuteczna metoda prowadząca do znaczącej zmiany w zachowaniu młodzieży.
Po pierwsze, młodzież zapoznaje się z treningiem poprzez aktywne w nim uczestniczenie, oznacza to, że potrafi później stosować go nie tylko w życiu prywatnym, ale i zawodowym. To z kolei przyczyni się do pozytywnych skutków w życiu dorosłym, obniżając negatywne konsekwencje w relacjach z innymi, m.in. rówieśnikami, rodzicami, nauczycielami oraz nieznajomymi, będącymi obiektami zachowań antyspołecznych.
Po drugie, takie treningi są szczególnie znaczące dla studentów kierunków pedagogicznych, ponieważ dają wieloaspektowe spojrzenie na zjawisko agresji, kształtując postawę ekspercką oraz pomocniczą w zakresie problemów powiązanych z agresją.
Istnieje sporo ważnych obszarów badań w świetle wyników przeprowadzonego ART, m.in. zgromadzanie informacji na temat tej nowatorskiej metody, która wykazuje zarówno cechy pomocnej terapii jak i skutecznego narzędzia profilaktyki agresji.
Bibliografia
- Glick B., Gibs J. C. (2011), Trening zastępowania agresji (ART). Wydanie III, poprawione i rozszerzone. Tłum. A. Majcherczyk. Warszawa: Instytut Amity.
- Lehtinen V. (2008), Building up good mental health. Jyväskylä: Gummerus Printing.
- Morawska E. J., Morawski J. (2016), Trener grupowy Treningu Zastępowania Agresji Amity® (ART). Przewodnik do ćwiczeń. Warszawa: Instytut Amity.
- Webster-Stratton C., Raid M. J. (2006), Niewiarygodne lata: seria materiałów szkoleniowych dla rodziców, nauczycieli i dzieci. Wieloaspektowe ujęcie leczenia małych dzieci z problemami w zachowaniu (253-272). W: A. E. Kazdin, J. R. Weisz (red.), Psychoterapia dzieci i młodzieży. Metody oparte na dowodach, (tłum. R. Pawlik, M. Łuczak, M. Młynarz). Kraków: Wydawnictwo UJ.
Prezentacja do ściągniecia: